Xi Vưu là thủ lĩnh bộ lạc Cửu Lê (Cũng có thuyết cho rằng Xi Vưu là thủ lĩnh tộc Ngưu Đồ Đằng và Điểu Đồ Đằng) và là đại ma thần được nhắc đến nhiều nhất do đã chiến đấu với Hiên Viên Hoàng Đế trong trận chiến Trác Lộc trong truyền thuyết Trung Quốc.
Tương truyền, Xi Vưu có diện mạo hung tợn như đầu trâu, sau lưng có mọc hai cánh. Y có 81 huynh đệ (có bản ghi là 72) ai nấy đều bản lĩnh phi phàm, tám tay chín chân, kiêu dũng thiện chiến, thế lực vô cùng lớn mạnh. Theo một số ghi chép dã sử, Xi Vưu có được sức mạnh như vậy là do được hưởng thần khí từ Bàn Cổ Phù.
Sau khi Xi Vưu tuyên bố rằng mình không thể bị chế ngự, Nữ Oa đã ném một phiến đá từ Thái Sơn vào Xi Vưu. Xi Vưu không thể nghiền nát phiến đá, song vẫn có thể xoay xở để thoát ra. Từ đó về sau, các khối đá có hình năm ngón tay, được khắc chữ “Thái Sơn thạch cảm đương” (泰山石敢當, phiến đá Thái Sơn) trở thành một vũ khí tinh thần của người Hán trong việc xua đuổi cái ác và tai họa.
Khi Hiên Viên Hoàng Đế lần lượt đánh bại các bộ tộc và thành lập lên bộ tộc mạnh nhất lưu vực sông Hoàng Hà là Hoa Hạ tộc, Cửu Lê tộc của Xi Vưu kiên quyết không thuần phục mà ra mặt đối kháng lại, châm ngòi cuộc đại chiến giữa hai tộc. Có sức mạnh phi phàm cộng với sự giúp sức từ các đại ma thần khác là Hình Thiên, Khoa Phụ, Cộng Công, Bình Ế giúp sức, Xi Vưu liên tiếp đánh bại Hiên Viên Hoàng Đế 72 trận. Phải đến khi Hiên Viên Hoàng Đế mời Nữ Bạt tham chiến trong trận Trác Lộc và được Huyền Nữ giúp sức, Xi Vưu mới thua trận.
Kết cục của Xi Vưu sau trận chiến với Hiên Viên Hoàng Đế có nhiều phiên bản khác nhau, song có hai kết cục phổ biến nhất là: Bại trận bị giết và quy hàng trở thành thần tướng.
Thuyết thứ hai ghi trong “Dật Chu thư – Thường mạch thiên”, theo đó Xi Vưu đã đánh đuổi Xích Đế (Viêm Đế), Xích Đế xin Hoàng Đế trợ giúp, Nhị Đế liên thủ giết chết Xi Vưu ở Trung Ký.
Thuyết thứ ba được ghi trong “Sơn Hải Kinh – Đại Hoang Bắc kinh”, theo đó Xi Vưu đưa binh tiến đánh Hoàng Đế, Hoàng Đế lệnh cho Ứng Long (应龙) nghênh chiến, hai bên tiến hành đại chiến trên cánh đồng ở Ký Châu, Xi Vưu bại trận và bị giết.
Mặc dù các thuyết trên luôn có một vài điểm khác biệt, song hầu hết đều xuất hiện chi tiết Xi Vưu giao chiến với Hoàng Đế. Quá trình chiến tranh cũng phức tạp, và mang sắc thái thần thoại ở mức độ cao. Xi Vưu thiện chiến, “chế tạo năm loại binh khí, biến đổi mây mù”, “làm ra sương mù dày đặc, trọn ba ngày”, Hoàng Đế “chín lần chiến thì chín lần không thắng”, “ba năm không hạ được thành”. “Ngư Long hà đồ” chép rằng Hoàng Đế không địch nổi Xi Vưu, “bèn ngước lên trời mà than thở, ông trời sai Huyền Nữ xuống ban cho Hoàng Đế binh lính được thần thánh phù trợ”. nhờ có lực lượng của “Huyền Nữ” (玄女) mà Hoàng Đế cuối cùng đã giành được chiến thắng. Một thuyết thì cho rằng Xi Vưu dùng yêu thuật tạo ra sương mù dày đặc làm quân của Hoàng Đế mất phương hướng, Hoàng Đế liền dùng Chỉ Nam xa dẫn đường để đuổi giết Xi Vưu, giành được thắng lợi.
Về kết cục của Xi Vưu, các truyền thuyết đa phần nói rằng bại binh và bị giết, song cũng có thế đã thần phục Hoàng Đế, và trở thành tướng quân sự.
Theo ghi chú của họa gia La Sính (罗聘) thời Thanh: “Hoàng Đế đã hạ lệnh cho quân lính chặt đầu Xi Vưu… thấy rằng đầu của Xi Vưu đã bị tách khỏi phần thân, sau đó Hoàng Đế đã cho khắc hình tượng của Xi Vưu lên các chén thiêng nhằm cảnh báo những người có lòng thèm muốn quyền lực và giàu sang.”
Hoàng Đế chiến đấu với Xi Vưu là một sự kiện cực kỳ quan trọng trong truyền thuyết Trung Quốc. Sau khi Hoàng Đế giành được thắng lợi đã thống nhất khu vực Trung Nguyên, trở thành thủy tổ của tộc Hoa Hạ. Cũng do đó, các sử tịch Hán văn, đặc biệt là điển tịch Nho giáo – vốn chiếm thế chủ lưu trong một thời gian dài, xem Xi Vưu là một nhân vật xấu xa mặc dù điều này không hoàn toàn công bằng. Về sau, Xi Vưu dần bị thần hóa, trở thành nhân vật có hình tượng “đầu đồng trán sắt”, “tám tay tám chân”, “thân người móng trâu, bốn mắt sáu đầu”, và “ăn cát sỏi”.
Sau khi Xi Vưu bại trận, người trong bộ tộc Cửu Lê lưu tán, một bộ phận quy phục Hoàng Đế, một bộ phận di cư đến nơi khác.
