Chúa Thác Bờ là vị Chúa Bà nức tiếng linh thiêng và là một nhân vật huyền thoại trong tín ngưỡng dân gian vùng Hòa Bình, rất hay về ngự đồng ban lộc muôn dân. Sự tích về bà gắn với trận đánh đèo Cát Hãn của Lê Lợi năm 1431
Vào thời gian nhà Minh xâm lược Đại Việt, Lê Lợi dấy quân khởi nghĩa, vua Lê Lợi đem quân dẹp bè phản loạn tại đèo Cát Hãn (nay thuộc tỉnh Lai Châu) ở Mường Lễ, Sơn La. Khi vua quân kéo tới Thác Bờ thì bất ngờ giữa dòng nước xoáy lộ ra một thác nước hiểm trở xô bọt trắng xóa, mỏm đá lởm chởm, không thể tiến quân lên được. Lúc bấy giờ ở Đà Bắc có hai người con gái, một cô người Mường là bà Đinh Thị Vân và một cô người Dao ở Vầy Nưa, đã đứng lên vận động trai tráng trong bản lên rừng xẻ ván đóng thuyền, kêu gọi nhân dân góp lương thực cho vua quân, lại chặt nứa, tre kết thành bè mảng, chở quân sĩ vượt Thác Bờ mà đánh giặc.
Năm 1432, Thái Tổ thắng trận trở về, nhà vua cho dựng trại khao quân ngay tại Thác Bờ. Hai bà lại vận động bà con góp cơm lam, thịt muối chua, rượu cần, múa hát điệu thường rang, bọ mẹng, ném còn, múa xòa để cùng vua quân mừng chiến thắng.
Để ghi công, hai bà được triều đình giao cai quản vùng đất người Mường ở Hòa Bình. Tại đây, bà giúp nhân dân ổn định cuộc sống, dạy mọi người lên rẫy làm nương, xuống sông Đà thả lưới bát cá; khi thanh nhàn, bà lại một mình chèo thuyền độc mộc dọc theo sông Đà du ngoạn thắng cảnh.
Sau này thác hóa, hai bà thường hiển linh giúp đỡ người dân vượt thác an toàn, phù hộ cho trăm dân trong vùng mưa thuận gió hòa. Vua phong cho hai bà chung danh hiệu Chúa Thác Bờ, cho lập đền để dân chúng muôn đời thờ phụng.
Chúa Thác Bờ về ngự đồng thường mặc áo trắng, quầy đen, đai xanh, bên hông có xà tích bạc. Chúa về khai cuông rồi một tay cầm chèo, một tay cầm mồi, bẻ lái dạo chơi trên sông Đà. Cung văn có đoạn:
“…Thường vượt suối băng đèo hái thuốc
Luyện một bầu tiên dược hồi sinh
Nức danh Chầu Thác Hòa Bình
Vì đời đem lại tuổi xanh cho đời…”
Bà chúa Thác Bờ được thờ ở rất nhiều nơi nhưng nổi tiếng nhất vẫn là đền Chúa Thác Bờ tại xã Thung Nai, huyện Cao Phong và đền Chúa Thác Bờ tại xã Vầy Nưa, huyện Đà Bắc.
Trước đây, tại xã Hào Tráng, huyện Đà Bắc có một ngôi miếu và một ngôi đền đều thời chúa Thác Bờ. Miếu và đền đều có thủ nhang riêng. Khi đập thủy điện Hòa Bình được xây dựng, thủ nhang miếu đưa miếu lên xã Thung Nai, huyện Cao Phong và trở thành đền Chúa Thác Bờ Thung Nai; thủ nhang đền đưa đền lên xã Vầy Nưa, huyện Đà Bắc và trở thành đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa.
