Thủa sơ khai, Trời tạo ra muôn vật, rồi Trời bèn chế tạo ra lúa to bằng cái đậu để nuôi người. Con người cũng không phải làm lụng khó nhọc, lúa tự nhiên mọc rồi tự nhiên tìm về nhà, người ta không phải cày cấy, gặt hái gì cả. Đến mùa lúa chín, người ta giăng một sợi giây từ đồng về nhà, lúa tự nhiên theo giây mà về đông như kiến bò.
Loài người sống một đời nhàn hạ sung sướng. Nhưng một hôm có người đàn bà kia, đến mùa lúa chín, đáng lẽ quét dọn nhà sạch sẽ để đón lúa về, thì lại lười biếng để cho nhà cửa đầy rác bẩn. Lúa theo nhau về nhà thấy bẩn thỉu, toan rủ nhau đi, người đàn bà vội lấy chổi vụt vào lúa vỡ tan ra từng mảnh, lại còn rủa:
– Bao giờ có vòi tre, lưỡi sắt cắt cổ hãy về!
Thế là từ đó hạt lúa không còn to nữa, và đến khi lúa chín cũng không về nhà như trước nữa.
Một thuyết khác lại kể về hạt lúa như sau đây:
Một hôm Trời ngự giữa lưng trời phán hỏi loài người muốn điều gì trước nhất. Tổ tiên chúng ta xin một ngày hai bữa cơm.
Trời bèn hóa phép cứ mỗi ngày có một hạt lúa khổng lồ lăn qua khắp các cửa nhà. Các bà chỉ việc đưa tay ra hứng tất nhiên thấy có số gạo đủ ăn trong ngày. Sau mỗi ngày làm xong phận sự, hạt lúa lại được Trời hóa phép trở lại lớn như cũ. Người ta chỉ cần quét dọn nhà cửa sạch sẽ để tiếp rước hạt ngọc Trời lăn đến cửa.
Có một người đàn bà kia tính tình lười biếng và ngỗ nghịch, không nghe lời dặn của Trời. Khi hạt lúa lăn đến cửa, không thấy chủ nhà quét dọn tiếp rước mình, bèn quay vào nhà khác. Người chủ nhà tức giận cầm chổi rượt theo, đập một cái thật mạnh làm cho hòn ngọc vở tan từng mảnh. Từ đó loài người phải nhịn đói một thời gian. Loài người bèn đi thưa với Trời. Trời bảo rằng:
– Các ngươi không kính nể hạt ngọc của ta. Từ đây các ngươi phải làm hết sức mình để cho hạt ngọc được sống dậy. Mỗi người phải đi tìm mảnh gạo vỡ của ta, hốt đem về, xới đất, tưới nước, săn sóc cho đến khi nó trổ bông sinh hạt. Ta sẽ giúp các ngươi làm việc, ta sẽ làm mưa và nắng …
Từ đó loài người mới bắt đầu trồng lúa.
Cũng vào lúc chế tạo ra lúa. Trời sai một thiên thần đưa xuống hạ giới một số hạt giống lúa và một số hạt giống cỏ vãi ra khắp mặt đất để nuôi người và vật. Ban đầu thần gieo tất cả hạt giống cỏ ở trong tay trái. Cỏ mọc rất nhanh, chỉ trong một đêm đã lan tràn khắp cả mặt đất. Đến khi thần gieo hết một nửa số hạt giống lúa ở trong tay phải thì không còn một mảnh đất nào để gieo nữa. Thần đành đem nửa số hạt giống lúa về Trời. Do đó mà ở trên mặt đất cỏ mọc nhiều mà lại rất khoẻ còn lúa thì ít lại mọc rất khó khăn, nếu không chăm bón, làm cỏ thì bị cỏ át mất.
Khi biết rõ việc ấy Trời liền nổi giận đày thần xuống trần hóa làm con trâu, ăn cỏ đời này qua đời khác và khéo kéo cầy cho loài người trồng lúa.
Trời đặt ra một vị thần để trông nom lúa gạo. Thần lúa là một ông cụ già râu tóc bạc phơ, thường hay chống gậy đi đó đây. Sự tích thần lúa pha trộn với thần thoại Trung Quốc nên người ta cũng gọi thần Lúa là thần Nông, ông tổ xa xôi của giống người Việt ở phía Bắc núi Ngũ Lĩnh.
Thần Lúa rất khó tính, ai không biết chiều chuộng thì thần sẽ bỏ đi. Khi thần hiện ra với vẻ mệt nhọc lam lũ vì thần chịu khó trông nom mùa màng thì vụ đó sẽ được mùa, khi thần ăn mặc chỉnh tề thì mùa màng sẽ mất vì thần đã thờ ơ với công việc.
